Στιγμές και ιστορίες από τη ζωή του Μανόλη Ανδρόνικου ως δασκάλου, ως ανθρώπου και ως επιστήμονα κατά την περίοδο της ανασκαφής της Βεργίνας ήρθαν μεταξύ άλλων στο φως το βράδυ της Παρασκευής 19 Οκτωβρίου στην εκδήλωση που διοργάνωσε προς τιμήν του ο Σύλλογος Αποφοίτων του ΑΠΘ με τη συνδρομή της Πρυτανείας, στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 100 χρόνια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Στην εκδήλωση, που πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα τελετών του ΑΠΘ, αναδείχτηκαν πτυχές της καριέρας και της προσωπικότητας του Μανόλη Ανδρόνικου μέσα από τις αφηγήσεις ανθρώπων που τον έζησαν.
Στο πρώτο μέρος της εκδήλωσης με τίτλο «Στη Βεργίνα με τον Μανόλη Ανδρόνικο» δύο από τις πιο διακεκριμένες φοιτήτριες του αρχαιολόγου, η Χρυσούλα Παλιαδέλη και η Μπετίνα Τσιγαρίδα, εξιστόρησαν τις δικές τους αναμνήσεις από την ανασκαφή σε τρεις διαφορετικές χρονικές περιόδους: πριν, κατά τη διάρκεια, και μετά την μεγάλη ανακάλυψη των βασιλικών τάφων της Βεργίνας.
Η διαδρομή προς την μεγάλη ανακάλυψη
Η ομότιμη καθηγήτρια του ΑΠΘ, πρώην ευρωβουλευτής και πρώην διευθύντρια της πανεπιστημιακής ανασκαφής στη Βεργίνα, Χρυσούλα Παλιαδέλη, περιέγραψε την πορεία και την στιγμή της ανακάλυψης που άλλαξε τον αρχαιολογικό χάρτη στην Βόρεια Ελλάδα. Ήταν αρχές του 1970 και εκείνη ήταν φοιτήτρια στο τμήμα Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.
«Το μυστικό της Μεγάλης Τούμπας ο Ανδρόνικος το ονειρευόταν από το 1952», είπε αρχικά για τον καθηγητή της. «Η απογοήτευσή του μαρτυρούσε τις μεγάλες προσδοκίες του. Δούλευε με ψυχραιμία και σύνεση, αλλά ταυτόχρονα με γρήγορο ρυθμό και μια αγωνία την οποία έκρυβε ακόμη κι από τους πιο στενούς του συνεργάτες».
«Τον γνώρισα την δεκαετία του ‘60. Δεν φανταζόμουν τότε ότι εκείνος ο σαρανταπεντάρης, με τα κοκάλινα μυωπικά γυαλιά και τα μεγάλα χέρια, που μας μιλούσε με τόσο πάθος για την αρχαία τέχνη στη παλιά Φιλοσοφική, θα σημάδευε τη ζωή μου» είπε χαρακτηριστικά.
Το 1968, όταν έμαθε για την πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Βεργίνα, η Χρυσούλα Παλιαδέλη θυμάται ότι δήλωσε αμέσως συμμετοχή. «Ήταν μια καίρια επιλογή, φάνηκε με τον χρόνο», τόνισε. «Στα σκάμματα της Βεργίνας και τους προϊστορικούς τύμβους του εκτεταμένου νεκροταφείου διδάχτηκα την προσοχή, την υπομονή, την επιμονή, τη συνεργατικότητα και τη συναδελφικότητα» σημείωσε.
Μιλώντας για τον σπουδαίο αρχαιολόγο είπε πως «ήταν ανήσυχος για την πορεία της δύσκολης ανασκαφής, αλλά αποφασιστικός, με ένα μυαλό σε διαρκή εγρήγορση. Κατέγραφε κάθε λεπτομέρεια των ανασκαφικών δεδομένων, τις επεξεργαζόταν και τις μοιραζόταν μαζί μας το βράδυ, στο μπαλκόνι, ως σκέψεις προς συζήτηση. Ήταν πάντα ανοιχτός στον διάλογο και μας αντιμετώπιζε ισότιμα, ως συνεργάτες μάλλον παρά ως νεαρούς υφισταμένους του».
Στη συνέχεια, η καθηγήτρια περιέγραψε την πορεία προς την μεγάλη ανακάλυψη.
«Ένα βράδυ μοιράστηκε μαζί μας την σκέψη ότι οι κατεστραμμένες επιτύμβιες στήλες που ξεθάβαμε από τα ανώτερα στρώματα, πρέπει να προέρχονται από το γειτονικό νεκροταφείο της - μέχρι τότε- ανώνυμης πόλης. Ο άγγλος ιστορικός Νίκολας Χάμοντ είχε δίκιο όταν το 1968 πρότεινε την ταύτιση του αρχαιολογικού χώρου της Βεργίνας με τις Αιγές, την παλιά πρωτεύουσα και πολιτιστική κοιτίδα του μακεδονικού βασιλείου» εξήγησε.
«Το ενδεχόμενο ότι τα χώματα αυτά ίσως σκέπαζαν βασιλικούς τάφους ήταν γοητευτικό, το σίγουρο όμως ήταν ότι η ανασκαφή έπρεπε να συνεχιστεί» είπε.
«To επόμενο καλοκαίρι η επιβεβαίωση δεν ήρθε νωρίς», συνέχισε. «Έπρεπε να προηγηθεί ένα βαθύ άγονο σκάμμα από τα ανατολικά προς το κέντρο χωρίς σημάδια ανθρώπινης παρέμβασης. Κάποια στιγμή βρέθηκε αναρωτήθηκε μήπως κ΄σνρι λάθος. Δεν ήξερε αν έπρεπε να συνεχίσει και αν ναι, θα το έκανε ακόμα κι αν χρειαζόταν να καταστρέψει τα πεύκα που είχαν φυτευτεί; Αποφάσισε ότι έπρεπε οπωσδήποτε να συνεχίσει την ανασκαφή αλλά από τη νότια πλευρά του τύμβου. Δικαιώθηκε δύο μήνες αργότερα όταν αποκαλύφθηκε ένας κατεστραμμένος κιβωτιόσχημος τάφος με τοιχογραφίες ενός μεγάλου ζωγράφου του 4ου π.Χ. στο εσωτερικό του και έναν ασύλητο υπόγειο μακεδονικό τάφο με άθικτη την ημικυλινδρική του στέγη και κλειστές τις μαρμάρινες πόρτες της εισόδου.
Στις αρχές Νοεμβρίου του 1972, πλαισιωμένος από συντηρητές, μηχανικούς και αρχιτέκτονες και γεμάτος αγωνία για την διαφύλαξη των δεδομένων της ανασκαφής αλλά και την ασφαλή είσοδο στον τάφο, βρέθηκε για πρώτη φορά στο εσωτερικό του άθικτου ταφικού οικοδομήματος. Είχε πλήρη επίγνωση για το μέγεθος του ευρήματος, πλήρη συναίσθηση της ευθύνης του και απόλυτη πεποίθηση για την ιστορική σημασία του.»
«Στις 24 Νοεμβρίου 1977, ο Μανόλης Ανδρόνικος παρουσίασε την αποτίμηση των ερευνών του στην κατάμεστη αίθουσα τελετών της παλιάς Φιλοσοφικής Σχολής. Έπειτα πρότεινε στους άναυδους συναδέλφους του την ταύτιση του νεκρού του τάφου με τον βασιλιά Φίλιππο Β΄, τον πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Την έντονη κριτική την αντιμετώπισε με ψυχραιμία και επιστημονικότητα», υπογράμμισε η κ. Παλιαδέλη.
«Ο Μανόλης Ανδρόνικος ολοκλήρωσε την ανασκαφή της Μεγάλης Τούμπας με ακόμη δύο σημαντικές ανακαλύψεις οι οποίες έγιναν όταν επέκτεινε την έρευνα στην περιοχή του ανακτόρου: ανακάλυψε τον λεγόμενο "τάφο του Πρίγκιπα" και έναν κατεστραμμένο τρίτο τάφο».
«Αν μας βλέπει», είπε συγκινημένη, «είμαι σίγουρη πως θα είναι ευτυχής, όχι μόνο για την ολοκλήρωση και τη μεγάλη επισκεψιμότητα των βασιλικών τάφων στην Βεργίνα αλλά και για την συνέχιση της έρευνας του από τους μαθητές του και τους μαθητές αυτών. Είναι μέγιστη υποχρέωση των μαθητών του και των μαθητών τους να διασφαλίσουν την συνέχιση της ανασκαφής από τους νεότερους συνεργάτες» κατέληξε.
Οι «ιεροτελεστείες» του Ανδρόνικου
Η Μπετίνα Τσιγαρίδα, προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πέλλας και Πόλης Θεσσαλονίκης, ξεκίνησε την ομιλία της τονίζοντας πως δεν θα μιλήσει για τον αρχαιολόγο, αλλά για τον δάσκαλο που έζησε..
«Τον γνωρίσαμε πρωτοετείς, στην μεγάλη αίθουσα της παλιάς φιλοσοφικής σχολής όταν είχε ήδη ανακοινώσει το μεγάλο εύρημα. Νιώθαμε δέος μπροστά στον σπουδαίο αρχαιολόγο. Μας φαινόταν μακρινός και απλησίαστος. Τον θαυμάζαμε. Όταν με τα χρόνια τον γνωρίσαμε στα μαθήματά του, καταλάβαμε ότι ήταν ένας απλός άνθρωπος, εξωστρεφής, άμεσος, με μεγάλη αγάπη για τους νέους. Ίσως γιατί οι νέοι δεν έχουν γίνει ακόμη συμβατικοί, και αυτός δεν είχε γίνει ποτέ συμβατικός. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι έμενε για πάντα νέος. Ήταν ένας εξαιρετικός δάσκαλος με τον οποίο μπορούσες να συζητήσεις, να συμφωνήσεις ή να διαφωνήσεις - πάντως δεν σε αφήνει αδιάφορο»
Η κ. Τσιγαρίδα περιέγραψε την επιμονή του στις αποδείξεις και όχι στις ενδείξεις, την ψυχραιμία και τη σοβαρότητά του, καθώς και το πάθος του για την επιστήμη και τον άνθρωπο. «Ήταν μια αστείρευτη πηγή ανεξάντλητων γνώσεων, λογοτεχνίας, τέχνης. Είχε κοινωνικές ανησυχίες και πάντοτε έθιγε θέματα πολιτικής. Χρησιμοποίησε απλά μέσα για να εξηγήσει πιο σύνθετες έννοιες» σημείωσε.
Η ίδια πήγε πρώτη φορά στην ανασκαφή το 1980. «Η ανασκαφή μετά την ανακάλυψη ήταν μια άλλη, πολύ ιδιαίτερη εμπειρία για τους φοιτητές. Σχεδόν κάθε μέρα υπήρχε και ένας υψηλός επισκέπτης, είχε έρθει η Μελίνα Μερκούρη, ο Φρανσουά Μιτεράν, επιφανείς αρχαιολόγοι από όλο τον κόσμο - ιερά τέρατα για μας τους φοιτητές που τους βλέπαμε να περνάνε ανάμεσά μας» θυμάται.
«Στην Βεργίνα όμως και ο Ανδρόνικος ήταν διαφορετικός, είχε μια άλλη ζωντάνια. Πέρα από την ανασκαφή, υπήρχαν αυστηρές ιεροτελεστείες .
Καταρχήν ο Ανδρόνικος έκανε βόλτα σε όλα τα σκάμματα, όσο μακριά κι αν ήταν. Δεν κρατούσε σημειώσεις, τα θυμόταν όλα και είχε πάντα κάτι σημαντικό να μας πει.
Στις 10:15 ραντεβού στο καφενείο της Μαρίκας, απέναντι από την Μεγάλη Τούμπα - όλοι έπρεπε να πάμε, να συζητήσουμε τα ευρήματα, να ανταλλάξουμε ιδέες. Το απόγευμα υπήρχε άλλη ιεροτελεστία: ο Ανδρόνικος και οι φίλοι του, ο Κωστάκης κι ο κυρ Μιχάλης, έπαιζαν παθιασμένα αμέτρητες παρτίδες τάβλι, πίνοντας καφέ. Οι ωραιότερες ώρες ήταν όμως οι βραδινές, όταν, μετά το δείπνο, μαζευόμασταν όλοι, γινόμασταν μια παρέα στο σκοτάδι, και κάναμε συζητήσεις κάτω από τα αστέρια» είπε χαρακτηριστικά.
Η κ. Τσιγαρίδα έκανε ιδιαίτερη αναφορά στην σχέση του με το δημόσιο χρήμα. Ήταν ιδιαίτερα προσεκτικός στις δαπάνες, απέφευγε οποιοδήποτε περιττό έξοδο. Θυμάται χαρακτηριστικά όταν του ζήτησε να πάρουν πιο μοντέρνα γραφική ύλη όπως είχαν και στις άλλες ανασκαφές, ο Ανδρόνικος αρνήθηκε γιατί ήταν χρήματα του λαού, και ήταν πολύ σημαντικό αυτό για εκείνον.
Αναφέρθηκε επίσης στις αναμνήσεις της με τον καθηγητή στην Οξφόρδη αλλά και το σπίτι όπου έμενε με την σύζυγό του Όλια, στην Παπάφη. Θυμάται χαρακτηριστικά «ατελείωτες επιστημονικές συζητήσεις - και πάντα δίπλα του την γλυκιά Όλια».
Για τα τελευταία χρόνια της ζωής του σημείωσε πως «το 1991, όταν διαγνώστηκε η ασθένειά του, την αντιμετώπισε με αξιοπρέπεια και ηρωισμό. Δεν παραπονέθηκε ποτέ. Κάναμε φιλοσοφικές συζητήσεις για τη ζωή και για ό,τι υπάρχει πέρα από αυτήν.»
Τέλος έκλεισε λέγοντας πως «ήμασταν πολύ τυχεροί όσοι τον γνωρίσαμε. Πέρα από έναν επιφανή αρχαιολόγο, γνωρίσαμε έναν σπάνιο άνθρωπο και δάσκαλο. Η ανακάλυψη της Βεργίνας δεν ήταν τυχαία. Του άξιζε».
Στην εκδήλωση απηύθυναν χαιρετισμό ο πρύτανης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, καθηγητής Κυριάκος Αναστασιάδης, ο αντιπρύτανης Διεθνών Σχέσεων, Εξωστρέφειας, Διά Βίου Μάθησης και Φοιτητικής Μέριμνας, καθηγητής Ιάκωβος Μιχαηλίδης, ο κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής, καθηγητής Κωνσταντίνος Τσιούμης, ο πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, καθηγητής Αθανάσιος Σέμογλου, και ο πρόεδρος του Συλλόγου Αποφοίτων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, ομ. καθηγητής Ζαχαρίας Σκούρας.
Στο δεύτερο μέρος με τίτλο «Μανόλης Ανδρόνικος, ο δάσκαλος, ο αρχαιολόγος, ο άνθρωπος» μίλησε ο ομ. καθηγητής ΑΠΘ και πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, Μιχάλης Τιβέριος. Ακολούθησε η προβολή βίντεο της ΕΡΤ3 από την εκπομπή «Μονόγραμμα» για τον Μανόλη Ανδρόνικο (Βασιλική Γκράτσιου, «Το Λύκειο Μανόλης Ανδρόνικος θυμάται και τιμά τον Μανόλη Ανδρόνικο») και στο τελευταίο μέρος με τίτλο «Στη Βεργίνα μετά τον Μανόλη Ανδρόνικο» μίλησαν η επ. καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Νάνσυ Κυριάκου και η Χρυσάνθη Καλλίνη, ΕΔΙΠ του ίδιου τμήματος.
Η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με μουσικό πρόγραμμα από τη χορωδία του ΑΠΘ.
