Γράφει η Μαρία Αραμπατζή
MSc Ιατροδικαστικής-Ψυχιατροδικαστικής, καθηγήτρια στη Σχολή Μονίμων Υπαξιωματικών
Κάθε φορά που αναδεικνύεται ένα περιστατικό ανήλικης παραβατικότητας, ο δημόσιος λόγος ενεργοποιείται γρήγορα αλλά όχι πάντα με ακρίβεια. Η ανάγκη για άμεση ερμηνεία οδηγεί συχνά σε μια ενιαία, καθησυχαστική εξήγηση. Κι όμως, τα φαινόμενα της εφηβείας —ίσως περισσότερο από κάθε άλλη ηλικιακή περίοδο— αντιστέκονται στις γραμμικές αναγνώσεις. Η πολυπλοκότητά τους αντανακλά την πολυπλοκότητα των συστημάτων μέσα στα οποία αναπτύσσονται.
Η παραβατικότητα δεν αναδύεται σε κενό. Εμφανίζεται στα σημεία όπου το οικοσύστημα γύρω από τον ανήλικο παρουσιάζει ασυνέχειες. Στη συστημική σκέψη —όπως διαμορφώθηκε από στοχαστές όπως ο Gregory Bateson, που μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον όπου η αναζήτηση προτύπων στη φύση ήταν τόσο αυτονόητη όσο και η αναπνοή— η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν θεωρείται ατομική ιδιότητα, αλλά αποτέλεσμα αλληλεπιδράσεων. Η πράξη ενός εφήβου, επομένως, δεν κατανοείται απομονωμένα αλλά ως αποτέλεσμα του πλέγματος σχέσεων όπου ανήκει.
Σε αυτό το πλέγμα, σήμερα, συναντούμε πολλαπλές πιέσεις. Η οικογένεια βιώνει χρονική και συναισθηματική συμπίεση, συχνά χωρίς τα αντίστοιχα υποστηρικτικά εργαλεία. Το σχολείο καλείται να λειτουργήσει ταυτόχρονα ως εκπαιδευτικός, κοινωνικός και ρυθμιστικός μηχανισμός, με πόρους που δεν αυξάνονται αναλογικά με τις ανάγκες. Η κοινότητα έχει αποδυναμωθεί, χάνοντας τον ρόλο της ως ενδιάμεσος χώρος εποπτείας, σχέσης και μετάβασης. Παράλληλα, η ψηφιακή πραγματικότητα εισάγει ρυθμούς, συγκρίσεις και ερεθίσματα που προηγούνται της αναπτυξιακής ωριμότητας των εφήβων, συχνά χωρίς επαρκή σχήματα νοηματοδότησης.
Και κάπου εκεί, έρχεται στον νου μια εικόνα από τον φυσικό κόσμο: τα μυρμήγκια μπορούν να σηκώσουν 30 έως και 50 φορές το βάρος τους. Όχι επειδή διαθέτουν “υπερφυσική” δύναμη, αλλά επειδή το εξωσκελετικό τους σύστημα, η γεωμετρία του σώματός τους και ο τρόπος με τον οποίο κατανέμεται η δύναμη συνεργάζονται αρμονικά με το περιβάλλον. Η αντοχή δεν είναι ιδιότητα ενός σημείου· είναι αποτέλεσμα της συνολικής δομής. Μια λεπτή υπενθύμιση ότι και στα κοινωνικά συστήματα, αυτό που φαίνεται “ατομικό” είναι συχνά έκφραση μιας ευρύτερης οργάνωσης ή αποσταθεροποίησης.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο δημόσιος λόγος τείνει να απλουστεύει: άλλοτε ενοχοποιεί το σχολείο, άλλοτε τους γονείς, άλλοτε την τεχνολογία. Αυτή η μετατόπιση ευθύνης προσφέρει μια γρήγορη ψυχική ανακούφιση αλλά αποδυναμώνει την ανάλυση. Η συστημική οπτική δείχνει ότι η εφηβική συμπεριφορά δεν ανήκει ποτέ σε έναν θεσμό, αλλά αναδύεται από τις σχέσεις μεταξύ των θεσμών — από το πώς αυτοί συνδέονται, συνεργάζονται ή αποσυνδέονται.
Στο πεδίο της αναπτυξιακής ψυχολογίας, ο G. Stanley Hall περιέγραφε την εφηβεία ως περίοδο «δεύτερης γέννησης» — έναν μετασχηματισμό που περιλαμβάνει αποδιοργάνωση αλλά και δυνατότητα ανανέωσης. Αυτή η οπτική μάς υπενθυμίζει ότι οι κρίσεις της εφηβείας δεν είναι απλώς συμπτώματα προς καταστολή, αλλά φάσεις όπου μπορεί να αναδυθεί νέος προσανατολισμός, εφόσον το σύστημα γύρω από τον νέο άνθρωπο μπορεί να τον υποστηρίξει.
Η πρόληψη, λοιπόν, δεν μπορεί να περιορίζεται σε τιμωρητικές λογικές ή σε αποσπασματικές παρεμβάσεις. Απαιτεί ενίσχυση του οικοσυστήματος: γονείς που υποστηρίζονται, σχολεία με σταθερή παρουσία ειδικών ψυχικής υγείας, κοινότητες που επανασυνδέονται με τον ρόλο τους ως χώροι ασφαλούς μετάβασης.
Και ίσως η ουσιαστική ερώτηση στο τέλος να είναι άλλη: αν ο καθρέφτης της παραβατικότητας των ανηλίκων μάς καλεί να δούμε τη δική μας συλλογική λειτουργία, είμαστε έτοιμοι να κοιτάξουμε μέσα του;
*Δημοσιεύθηκε στη «ΜτΚ» στις 16.11.2025
