Το Θωρηκτό Ποτέμκιν του κινηματογράφου

Ο ιστορικός

Πώς έφθασε, όμως, ο Σεργκέι Αϊζενστάιν να ασχοληθεί με τον νεογέννητο κινηματογράφου και να του δώσει νέα ώθηση στο κινηματογραφικό καρούλι; Από τη μία η μητέρα του, μία μορφωμένη γυναίκα της αστικής τάξης, στη Ρίγα, από την άλλη ο φημισμένος αρχιτέκτονας πατέρας του, τα κτίσματα του οποίου θαυμάζουμε ακόμη και σήμερα στην πρωτεύουσα της Λετονίας. Μεγαλοαστός ο Μιχαήλ, κάποια στιγμή αργότερα, βρέθηκε απέναντι στον γιο του, αφού κατατάχθηκε στον Λευκό στρατό, ενώ ο Σεργκέι στον Κόκκινο.

Πριν να συμβεί αυτό, με την έναρξη του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, ο νεαρός Αϊζενστάιν βρίσκεται στην Αγία Πετρούπολη, όπου το πάθος του για τις τέχνες και το πατρικό γονίδιο τον σπρώχνουν στην αρχιτεκτονική. Ωστόσο, μία παράσταση του πρωτοπόρου, και ανθεκτικού ως σήμερα, Μέγιερχολντ, του αλλάζουν τη ζωή και στρέφεται προς τις τέχνες, αφήνοντας την αρχιτεκτονική. Είναι η εποχή που τα πάντα μυρίζουν επανάσταση και ανθίζουν διάφορα κινήματα της αβάν γκαρντ, με τη ρωσική πρωτοπορία να προσφέρει μοναδικά δείγματα στα εικαστικά (εδώ ανήκουν και τα έργα της συλλογής Κωστάκη, του Κρατικού Μουσείου, στη Θεσσαλονίκη), στη μουσική και στο θέατρο, για ν’ ακολουθήσει ο κινηματογράφος. Ο Αϊζενστάιν δεν έμεινε ασυγκίνητος από τις επιταγές της εποχής. Φθάνοντας στη Μόσχα, το 1920, ακολουθώντας τα πατήματα του Μέγιερχολντ, γίνεται διευθυντής του Προλετκούλτ, του πρώτου Εργατικού θεάτρου. Παραλλήλως, πρότεινε την κατάργηση, όλων των προϋπάρχοντων θιάσων, ακόμα και αυτού του θεάτρου Μάλι, προπύργιου της ρωσικής παράδοσης. Η πρώτη καθαρά δικής του σκηνοθεσίας παράσταση ήταν «Ο συνετός», με πρωταγωνιστή τον θρυλικό Αλεξαντρόφ, το 1923. Ακολούθησε το «Μόσχα μ’ ακούς;» και την επόμενη οι «Αντιασφυξιογόνες μάσκες», όλα σε κείμενα του Τρετιακόφ, του γνωστού και από τα κληροδοτημένα μουσεία στη Μόσχα. Οι παραστάσεις λάμβαναν χώρα σε ένα εργοστάσιο χημικών, κάτι ολότελα πρωτοποριακό για την εποχή. Ήδη, από τις παραστάσεις αυτές δούλευε τις πράξεις των έργων με τη μέθοδο του μοντάζ, αλλά γρήγορα κορέστηκε από τη θεατρική ενασχόληση και βρέθηκε να εφαρμόζει τις απόψεις του στο πρώτο του φιλμ, την Απεργία, το 1924. Έμεινε στην ιστορία για τον παραλληλισμό της σκηνής της σφαγής των απεργών από την αστυνομία, με αυτήν της σφαγής των προβάτων. Μία πρώτη εφαρμογή του δυναμικού, συγκρουσιακού μοντάζ, από το οποίο ξεπετάγονται αυθόρμητα έντονα συναισθήματα. Όπως ακριβώς συμβαίνει και σε μία σύγχρονη ταινία, ιδίως χολιγουντιανής παραγωγής.

Ο αυτόπτης μάρτυς

Για να αντιληφθούμε τον τρόπο με τον οποίον ο Αϊζενστάιν εκμαίευε τη συγκίνηση, με τη δύναμη του μοντάζ, ας παρακολουθήσουμε την έστω αποσπασματική περιγραφή του για τη σκηνή της εφόδου του γερμανικού ιππικού, κατά της ρωσικής στρατιάς, στην ταινία του Αλέξανδρος Νιέβσκι:

«Όλη η δομή των πλάνων του ‘καλπασμού της σφήνας’ έχει διαρθρωθεί με βάση τις παραλλαγές που μάς έχει εμπνεύσει αυτό το συναίσθημα. Αυτές μας υπαγόρευσαν όλους τους ρυθμούς της σκηνής του καλπασμού, πότε συσσωρευτικά, πότε διαχωριστικά, κατά το κρεσέντο της επιτάχυνσης και κατά τις επιβραδύνσεις. Σύμφωνα με τους ξέφρενους γδούπους μίας πανικόβλητης καρδιάς τονίσαμε τα πέταλα του καλπασμού των αλόγων. Αποτέλεσμα στο επίπεδο της μεταφοράς: Καλπασμοί των Τευτόνων ιπποτών, στο επίπεδο της σύνθεσης, παλμοί μιας αλαλιασμένης καρδιάς, όσο να σπάσει.

Για να διαρθρωθεί η συγκεκριμένη σκηνή, οι δύο δομές (η μεταφορική και η συνθετική) χύθηκαν σ’ ένα αδιαχώριστο σύνολο μίας αναπαράστασης που εμπνέει τον τρόμο: Την έναρξη μίας πάλης ζωής και θανάτου. Και η έφοδος, στον βαθμό που ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια μας, ακολουθώντας την τάδε ή τάδε συγκινησιακή καμπύλη, πηδά από την οθόνη στον θεατή, προκαλώντας του την ίδια καμπύλη συγκινήσεων, την ίδια ψυχική αναστάτωση, όπως είχε προδιαγραφεί από τον τρόπο της σύνδεσης των πλάνων του φιλμ.

Άρα η πραγματική σύνθεση κρύβει μέσα της το μυστικό μίας αυθεντικά συγκινησιακής πράξης. Ποιος είναι αυτό το μυστικό; Η δομή μίας ανθρώπινης συγκίνησης. Μόνον λοιπόν επιλέγοντας μία τέτοια δομή ως πηγή της, προκαλείς αλάνθαστα το σύνολο των συναισθημάτων που γέννησαν αυτήν τη σύνθεση, προξενείς μιαν αλάνθαστη συγκίνηση. Είναι σαν αυτό που έγραψε ο Λέοναρντ Τολστόι: «Η μουσική με μεταφέρει αμέσως στην ψυχική κατάσταση που βρισκόταν ο συνθέτης όταν την έγραφε».