Τεχνητή νοημοσύνη και ψυχολογία: Θετική επιρροή ή εξάρτηση για τους νέους;

Η ραγδαία εξάπλωση της τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ) έχει επιφέρει αδιαμφισβήτητα σημαντικές αλλαγές στην καθημερινότητά μας. Από μια απλή αναζήτηση, ως τη συγγραφή ολόκληρων εργασιών πανεπιστημίου, σενάρια για διαφημιστικές καμπάνιες, κείμενα διαμορφωμένα ειδικά με ύφος πωλησιακό αλλά και τη δημιουργία εικόνων και βίντεο, αποπειράται να αλλάξει – αν δεν το έχει καταφέρει ήδη -, τον τρόπο που επικοινωνούμε και εργαζόμαστε. Με κυρίαρχα εργαλεία όπως το Chat gpt της Open AI και το αντίστοιχο εργαλείο της Deepseek, τα AI chatbots της Meta και της Google, είναι πλέον παράγοντας τόσο ανάπτυξης της επικοινωνίας μας, όσο και διαμόρφωσης της ίδιας μας της ψυχολογίας.

Στην «πρώτη γραμμή» επιρροής της τεχνητής νοημοσύνης βρίσκονται κατά κόρον οι νέοι, καθώς οι περισσότεροι τη χρησιμοποιούν σε καθημερινή βάση. Μέσω της AI καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό πλέον όχι μόνο ο τρόπος με τον οποίο εργάζονται ή διασκεδάζουν, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο σκέφτονται, κοινωνικοποιούνται και διαχειρίζονται τις δυσκολίες τους. Είναι όμως θετική ή αρνητική η εν λόγω επιρροή;

Οι ψυχολογικές επιπτώσεις της υπερβολικής χρήσης

Η ψυχολογική διάσταση της χρήσης τεχνητής νοημοσύνης είναι ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα που τίθενται και στη διεθνή βιβλιογραφία τα τελευταία χρόνια. Ο καθηγητής Κοινωνικής Ψυχολογίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ, Αντώνης Γαρδικιώτης, εξηγεί στη ΜτΚ ότι η επίδραση της AI στα συναισθήματα και τις στάσεις των ανθρώπων είναι ενισχυμένη εξαιτίας της ικανότητάς της να προσαρμόζει τα μηνύματα στις ανάγκες και στα χαρακτηριστικά του κοινού. «Όσο περισσότερο προσαρμόζεται στις ανάγκες του κοινού, τόσο πιο επιδραστική γίνεται», σημειώνει, ενισχύοντας την άποψη ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα ψυχολογικά ευφυές εργαλείο, ικανό να δημιουργεί πειστικά μηνύματα.

Αυτή η δύναμη, είναι φυσιολογικό να εμπεριέχει κινδύνους. Η υπερβολική χρήση, ειδικά από νέους, ενδέχεται να οδηγήσει όχι μόνο σε μειωμένη κριτική σκέψη, αλλά και σε κοινωνική απομόνωση.

Πολυχρηστικό εργαλείο άμεσης ενίσχυσης και αυτοπεποίθησης

Όπως σημειώνει ο ψυχολόγος - ψυχοθεραπευτής και σχολικός ψυχολόγος Νίκος Στάμος στη ΜτΚ, η AI σήμερα λειτουργεί σαν ένα πολυχρηστικό εργαλείο: μπορεί να βοηθήσει τους νέους να γράψουν εργασίες, να βρουν λύσεις σε προβλήματα, να νιώσουν λιγότερο μόνοι, ακόμη και να καλλιεργήσουν τη δημιουργικότητά τους. Προσφέρει μια αίσθηση άμεσης ενίσχυσης και αυτοπεποίθησης – ειδικά σε περιόδους έντονου στρες.

Ωστόσο, αυτή η συνεχής προσφυγή στην τεχνητή νοημοσύνη για λύσεις μπορεί να καλλιεργήσει μια βαθύτερη εξάρτηση: «Όταν η βοήθεια γίνεται συνήθεια, τότε ο χρήστης χάνει την ικανότητα να αντιμετωπίζει δυσκολίες μόνος του. Πολλοί νέοι ειδικότερα, προτιμούν να επικοινωνούν με bots ή μέσα από οθόνες και έτσι απομακρύνονται από τις αληθινές σχέσεις. Το αίσθημα μοναξιάς εντείνεται, καθώς η επικοινωνία με την AI, αν και άμεση και χωρίς απογοητεύσεις, δεν υποκαθιστά τις βαθιές ανθρώπινες συνδέσεις. Αυτό ενδέχεται να επηρεάσει μακροπρόθεσμα την ψυχική ανθεκτικότητα τους ως ένα βαθμό, συχνά μεγάλο. Οι νέοι αρχίζουν να αποφεύγουν τη διαδικασία του λάθους, της προσπάθειας και της αποτυχίας - βήματα καθοριστικά για την ψυχική τους ενδυνάμωση και την προσωπική τους ανάπτυξη», τονίζει ο ψυχολόγος.

Νέοι vs Ηλικιωμένοι: Ποιοι είναι πιο ευάλωτοι;

Η τεχνητή νοημοσύνη δεν επηρεάζει όλους τους χρήστες με τον ίδιο τρόπο. Οι νέοι αγκαλιάζουν πιο εύκολα την τεχνολογία, γεγονός που τους καθιστά ταυτόχρονα πιο εξοικειωμένους αλλά και πιο εκτεθειμένους στην παραπληροφόρηση. «Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία, από την άλλη, τείνουν να ανησυχούν περισσότερο και χρησιμοποιούν λιγότερο την τεχνολογία, κάτι που τους καθιστά δυνητικά πιο ευάλωτους όταν εκτίθενται σε περιεχόμενο που δημιουργείται από AI, αφού δεν έχουν τις ίδιες δεξιότητες στη χρήση του διαδικτύου σε σχέση με τους πιο νέους σε ηλικία χρήστες. Ωστόσο οι νέοι τη χρησιμοποιούν δυνητικά περισσότερο», σημειώνει από την πλευρά της η Ασημίνα Σακλάκη, απόφοιτη του τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ.

Η διαφορά στην ψυχολογική επίδραση νέων και μεγαλύτερων σε ηλικία χρηστών μέσω της χρήσης εργαλείων Τεχνητής Νοημοσύνης επιβεβαιώνεται στο ερευνητικό άρθρο της κ. Σακλάκη, σε συνεργασία με τον επιβλέποντα καθηγητή Αντώνη Γαρδικιώτη, που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό Societies, με τον τίτλο «Students' attitudes towards artificial intelligence and its ethics. Differential roles for media and digital literacy».

Όπως σημειώνει η κ. Σακλάκη, η στάση των φοιτητών απέναντι στην AI εξαρτάται άμεσα από το επίπεδο ψηφιακού και μιντιακού γραμματισμού τους. «Όσο πιο εγγράμματοι είναι, τόσο πιο κριτικά προσεγγίζουν τα ζητήματα λογοδοσίας και ηθικής στη χρήση της τεχνολογίας», αναφέρει στη ΜτΚ.

Ηθικά ζητήματα και ανάγκη για λογοδοσία

Ηθικά διλήμματα, όπως η διαφάνεια στις αποφάσεις της AI, η πιθανότητα μεροληψίας και η ευθύνη για τις επιδράσεις της, είναι στο επίκεντρο της σύγχρονης επιστημονικής συζήτησης. H εξάπλωση της τεχνητής νοημοσύνης συνοδεύεται από πληθώρα προκλήσεων, με κυριότερη την ανάγκη για ηθική χρήση και λογοδοσία των συστημάτων της. Η έρευνά των Σακλάκη & Γαρδικιώτη καταγράφει μια γενική επιφύλαξη από την πλευρά των νεαρών χρηστών, ιδιαίτερα ως προς την έλλειψη διαφάνειας και τις δυνητικές μεροληψίες των εταιρειών τεχνητής νοημοσύνης. Ταυτόχρονα, αναδεικνύει τον κρίσιμο ρόλο του μιντιακού και ψηφιακού γραμματισμού στη διαμόρφωση αυτών των στάσεων.

Το γεγονός από μόνο του προμηνύει πως, στο μέλλον, η ενίσχυση αυτών των δεξιοτήτων μπορεί να αποτελέσει βασικό εργαλείο για τη διαμόρφωση κοινωνικά ευαίσθητων και συνειδητοποιημένων πολιτικών γύρω από την τεχνητή νοημοσύνη, τόσο από την πολιτεία, όσο και από τις ίδιες της εταιρείες που την προάγουν. «Η AI μπορεί να είναι ένα σπουδαίο εργαλείο, αλλά και ένας πανίσχυρος μηχανισμός παραπληροφόρησης και προπαγάνδας. Η ανησυχία αυτή εντοπίζεται και στην έρευνα μας, η οποία καταγράφει ένα γενικό κλίμα επιφύλαξης μεταξύ των φοιτητών, που σχετίζεται κυρίως με την έλλειψη λογοδοσίας και τον κίνδυνο προκαταλήψεων στις αποφάσεις που λαμβάνονται μέσω αλγορίθμων», σημειώνει η κ. Σακλάκη.

«Η αναγκαιότητα ελέγχου και δημιουργίας «ασφαλιστικών δικλίδων» αναδεικνύεται ως επιτακτική. Σημασία δεν έχει τόσο το ίδιο το μέσο αλλά αυτός που βρίσκεται από πίσω», σημειώνει ο καθηγητής Γαρδικιώτης. «Όπως όλες οι τεχνολογίες, έτσι και η τεχνητή νοημοσύνη, λαμβάνει θετικό ή αρνητικό πρόσημο από αυτόν που θέτει τις απαντήσεις», υπογραμμίζει, προσθέτοντας την ανάγκη ενίσχυσης του «γραμματισμού στα νέα μέσα», όχι μόνο από την πολιτεία, αλλά και από ερευνητικά ιδρύματα και πανεπιστήμια, που μπορούν να προετοιμάσουν τους πολίτες να αναγνωρίζουν και να αντιστέκονται στην παραπληροφόρηση.

Μπορούν οι ψυχολόγοι να ανταποκριθούν στις νέες προκλήσεις;

Η αντιμετώπιση των ψυχολογικών επιδράσεων της τεχνητής νοημοσύνης αποτελεί ένα νέο και σύνθετο πεδίο για τους ψυχολόγους. Τα τελευταία χρόνια έχει σημειωθεί έντονη ερευνητική δραστηριότητα πάνω στο πώς η παραπληροφόρηση μέσω AI επηρεάζει το κοινό. Ιδιαίτερη έμφαση, σύμφωνα με τον Αντώνη Γαρδικιώτη, δίνεται στη στρατηγική της «προ-κατάρριψης» (prebunking), μιας μεθόδου πρόληψης μέσω εκπαίδευσης, που στοχεύει στην ενίσχυση της αντίστασης των χρηστών απέναντι στην παραπληροφόρηση. Ωστόσο, ο ίδιος τονίζει πως τέτοιου είδους στρατηγικές απαιτούν ισχυρό υποστηρικτικό πλαίσιο για να είναι αποτελεσματικές. «Δεν αρκεί η ύπαρξη εργαλείων και μεθόδων, χρειάζεται κίνητρο, περιβάλλον μάθησης και κοινωνική ενίσχυση», αναφέρει επίσης η Ασημίνα Σακλάκη.

Παράλληλα, ο Νίκος Στάμος, συμπληρώνει ότι οι ψυχολόγοι πρέπει να επαναπροσδιορίσουν την προσέγγισή τους, όταν αντιμετωπίζουν φαινόμενα όπως η εξάρτηση των νέων από την άμεση απάντηση, η αποφυγή της αποτυχίας και η κοινωνική απομόνωση που προκαλείται από την υπερβολική χρήση τεχνολογίας. Η τεχνητή νοημοσύνη, ιδιαίτερα στη ζωή των νέων, αποτελεί μια τεχνολογική επανάσταση που προσφέρει τεράστιες δυνατότητες, αλλά και σοβαρές προκλήσεις. Το ερώτημα που τίθεται δεν είναι αν πρέπει να χρησιμοποιείται – αλλά πώς. Όπως τονίζει εύστοχα ο Νίκος Στάμος, «η AI είναι ένα χρήσιμο εργαλείο - όχι υποκατάστατο της ζωής».

*Δημοσιεύθηκε στη «ΜτΚ» στις 08.06.2025