Το Γυναικόκαστρο του Κιλκίς δεν είναι απλώς ένας αρχαιολογικός χώρος∙ είναι ένα μνημείο που αγκαλιάζεται από έναν μαγευτικό μύθο. Έναν μύθο που αφήνει την ανθρώπινη φαντασία να ταξιδέψει πέρα από τον χρόνο, να αναζητήσει μυστικά και να ζωντανέψει εικόνες ξεχασμένων εποχών.
Η ιστορία του σπουδαίου αυτού απόρθητου φρουρίου, ενός εκ των μεγαλύτερων στην περιοχή του οχυρών, τα οποία τον 14ο αιώνα προασπίζονταν την άμυνα της συμβασιλεύουσας Θεσσαλονίκης από τις εχθρικές επιθέσεις, συμβαδίζει με τον μύθο της Μαρουλίας, που κατέγραψε στις αρχές του 17ου αιώνα ο περιηγητής Χατζή Κάλφας, υμνώντας στην πραγματικότητα τις μαχήτριες ανώνυμες γυναίκες. Όπως πληροφορούμαστε από τον Νικηφόρο Γρηγορά η ονοματοδοσία του φρουρίου προέρχεται από τους ντόπιους κατοίκους της περιοχής του Γυναικόκαστρου. Ο λόγιος αυτοκράτορας Ιωάννης Καντακουζηνός το χαρακτηρίζει ως «καρτερώτατον», ένα κάστρο τόσο ισχυρό που ακόμη και γυναίκες μπορούσαν να υπερασπιστούν ενώπιον του εχθρού.
Το εντυπωσιακό αυτό οχυρό άμυνας συνδέεται σύμφωνα με την προφορική παράδοση με τον θρύλο η Μαρουλία, που ήταν η χήρα του διοικητή, η οποία ανέλαβε επικεφαλής και έπεσε μαχόμενη υπερασπίζοντάς το από τους Τούρκους (τα στρατεύματα του Εβενός Γαζή). Η αντίστασή της διήρκεσε αρκετούς μήνες πριν το κάστρο παραδοθεί. Είναι σχεδόν βέβαιο πως στο όνομα της «Μαρουλίας» ζωντανεύουν πραγματικά γεγονότα, αφού διατηρείται η ανάμνηση της ηρωικής αντίστασης ενός ιστορικού προσώπου, της Μαρούλας της Λήμνου, η οποία υπερασπίστηκε το νησί της κατά την τουρκική εισβολή (1477-8). Το Γυναικόκαστρο είναι γνωστό, όμως, και ως το κάστρο της Ωριάς, δηλαδή της ωραίας, που κέντρισε τη φαντασία των εγχώριων να το ταυτίσουν με την παράδοση της μαχόμενης γυναίκας.
Φυλάκια για την άμυνα και υπεράσπιση της Θεσσαλονίκης ήταν επίσης τα κάστρα των Σερρών, της Ζίχνας, της Ρεντίνας, της Κασσανδρείας, του Πλαταμώνα, του Κίτρους, των Τεμπών, της Βέροιας, της Έδεσσας και των Μογλενών.
Η διαχρονία του χώρου
Το φρούριο βρίσκεται στην κορυφή ενός απόκρημνου βραχώδους λόφου, στον οικισμό του Παλαιού Γυναικοκάστρου, περίπου 11 χλμ. ΝΔ της πόλης του Κιλκίς. Αυτό που το χαρακτηρίζει είναι η διαχρονία των ιχνών κατοίκησής του από την προϊστορική ακόμη εποχή.
Επανιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ΄ Παλαιολόγο (1328-1341), στη θέση παλαιότερου και σε αυτό κατέφυγαν οι αριστοκράτες της Θεσσαλονίκης το 1342 στη διάρκεια της επανάστασης τω Ζηλωτών.
Το φρούριο εκτείνεται σε 25 στρέμματα. Τα ισχυρά τείχη του ενισχύονται με ορθογώνιους και ημικυκλικούς πύργους, που έχουν διακριτό περίδρομο και επάλξεις. Η είσοδος ήταν από τη νότια κεντρική πύλη, αλλά και μια δευτερεύουσα στη ΒΑ πλευρά με λαξευμένα σκαλοπάτια στο βράχο που οδηγούν απευθείας στην ακρόπολη. Στο εσωτερικό του βρίσκουμε ορθογώνιο κτίσμα (πιθανόν στρατώνα), πηγάδι, αλλά και τμήμα από λατρευτικό κτήριο (στα δυτικά της κεντρικής πύλης).
Στο ΒΑ τμήμα του φρουρίου βρίσκεται η ακρόπολη με δική της οχύρωση, ενώ στο ψηλότερο σημείο βλέπουμε το διοικητικό κέντρο του: έναν, τουλάχιστον διώροφο πύργο, διαστάσεων 13x9 μ., όπου μάλλον κατοικούσε ο διοικητής. Σώζεται σε ύψος 7,5 μ. και στο ανώτερο μέρος του στεφανωνόταν από επάλξεις. Η πρόσβαση σε αυτόν γινόταν με ξύλινη, φορητή σκάλα. Στον όροφο λειτουργούσε παρεκκλήσιο, από το οποίο προέρχεται σπάραγμα τοιχογραφίας με το μονόγραμμα του κτήτορά του Ανδρονίκου Γ ́ Παλαιολόγου. Στο υπόγειο του πύργου, μια δίδυμη θολωτή δεξαμενή εξυπηρετούσε τις ανάγκες υδροδότησης του φρουρίου, ιδιαίτερα σε περιόδους μακράς πολιορκίας.
Ο χώρος καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους περί το 1383. Για μακρό χρονικό διάστημα αποτέλεσε έδρα καζά, με πληθυσμό χριστιανών και μουσουλμάνων. Την ακμή του μαρτυρά ένα μικρού μεγέθους λουτρό, των πρώιμων μεταβυζαντινών χρόνων, στους δυτικούς πρόποδες του λόφου.
Τα ερείπια μιας τρίκλιτης βασιλικής στους δυτικούς πρόποδες του λόφου είναι ότι απέμεινε από τον ναό του μεταβυζαντινού οικισμού, ο οποίος το 1835 ανακαινίστηκε, ενσωματώνοντας στην τοιχοποιία του μέλη παλαιότερου βυζαντινού ναού της περιοχής του.
Στον Α ́ Παγκόσμιο Πόλεμο το φρούριο αποτέλεσε στρατηγικό σημείο και στα τείχη του στήθηκε πολυβόλο.
Στο σημερινό Παλαιό Γυναικόκαστρο, με ζωντανή ακόμη τη μνήμη της μεταβυζαντινής πολεοδομικής οργάνωσης, κατοικούν κυρίως πρόσφυγες από την περιοχή του Εύξεινου Πόντου, καθώς και λίγες οικογένειες Σαρακατσάνων.
Προστασία – ανάδειξη – εγκαίνια του χώρου
Το 2023, με χρηματοδότηση από το Πρόγραμμα «Αγροτική Ανάπτυξη της Ελλάδας 2014-2020 προσέγγιση CLLD/LEADER», στο πλαίσιο του έργου "Προστασία και Ανάδειξη Αρχαιολογικού χώρου Φρουρίου Γυναικοκάστρου Κιλκίς" ολοκληρώθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κιλκίς, η εγκατάσταση φωτισμού ασφαλείας και μακρο-ανάδειξης του βυζαντινού φρουρίου.
Το έργο περιλάμβανε τον φωτισμό ανάδειξης των τειχών του φρουρίου και της ακρόπολης, καθώς και τον λειτουργικό φωτισμό της διαδρομής πρόσβασης στο φρούριο και της εσωτερικής διαδρομής κίνησης επισκεπτών. Στο πλαίσιό του, δημιουργήθηκε ιστοσελίδα και τοποθετήθηκαν ενημερωτικές πινακίδες.
Τα εγκαίνια του έργου πραγματοποιήθηκαν τη Δευτέρα 1 Σεπτεμβρίου 2025 στις παρυφές του φρουρίου από την Υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, που μεταξύ άλλων τόνισε ότι «το Κιλκίς τα προηγούμενα χρόνια δεν έτυχε της προστασίας της ανάδειξης που ταιριάζει στο πολιτιστικό του απόθεμα».
Τώρα, το ξεχωριστό αυτό μνημείο, που έδωσε το όνομά του στο χωριό, θα φωτίζει τις νύχτες και θα είναι πλέον ορατό με τη λαμπρότητα που αρμόζει στην ιστορία του.
Η ιστοσελίδα του μνημείου: https://www.frouriogynaikokastrou.gr
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στη Μακεδονία της Κυριακής 7 Σεπτεμβρίου
